Poniższy tekst to tłumaczenie artykułu opublikowanego w języku angielskim w europejskim magazynie 4Liberty.eu, w numerze 13.
Kliknij tutaj, by przejść do wersji angielskiej.

Nikt nie jest bezpieczny: Informacyjne pole bitwy XXI wieku

Wstęp

Unia Europejska jako wspólnota państw narodowych została osłabiona po kryzysie imigracyjnym oraz po kryzysie w strefie Euro, gdzie największą recesję zanotowały Portugalia, Hiszpania, Włochy i Grecja. Według badań Pew Research Centre, poziom zaufania do Unii Europejskiej według państw członkowskich można zauważyć czasowe spadki zaufania[1]. Osłabienie Unii Europejskiej zostało wykorzystane przez putinowską Rosję na przełomie 2013 i 2014 r., kiedy to na Ukrainie rządzonej przez pro-rosyjskiego prezydenta Wiktora Janukowycza wybuchły ogromne protesty przeciwko korupcji, łamaniu obietnic i generalnie odmówieniu społeczeństwu nadziei na lepsze jutro przez Janukowycza[2].

Zjawisko fake newsów, wojny informacyjnej czy dezinformacji w społeczeństwach istniało już wcześniej. Częścią wojny informacyjnej było Radio Wolna Europa, które służyło do narzucenia własnej narracji w społeczeństwach za Żelazną Kurtyną[3] czy fałszywe informacje nt. czarnoskórych rozsiewane przez zwolenników niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych, gdy niewolnictwo jeszcze było legalne[4].

Ale można powiedzieć, że rosyjska propaganda wokół Majdanu oraz późniejszej wojny w Donbasie sprawiła, że pojęcia te pojawiły się w świadomości opinii publicznej. Wojny dezinformacyjne między państwami trwają dalej i coraz więcej informacji nt. kolejnych państw i ich działań wychodzi na światło dzienne. Jednak – z racji znaczenia tych państw – najbardziej interesujące i najgroźniejsze dla wolności Zachodu wydają się być akcje prowadzone przez Rosję oraz Chińską Republikę Ludową.

Wojny informacyjne mają w erze Internetu większe znaczenie, niż w XX wieku, gdzie głównymi źródłami informacji dla społeczeństw były książki, telewizja i prasa. Co do zasady, w XX wieku kontrolowanie wojny informacyjnej na własnym podwórku przez rządy było łatwiejsze, gdyż wystarczyło zamknąć daną gazetę, telewizję czy danego dziennikarza za szpiegostwo czy naciskać na redakcję – oczywiście stosowanie takich środków było zależne od determinacji rządów, kwestii prawnych, wartości czy nastrojów panujących w społeczeństwie, mowa tutaj wyłącznie o aspekcie technicznym.

Przykładem może być, może niezbyt chwalebnym, McCarthyzm i tzw. polowanie na czarownice, czyli szukaniu komunistów w amerykańskim społeczeństwie przez senatora Josepha R. McCarthy’ego i jego specjalnej podkomisji śledczej w Senacie[5]. Natomiast w erze Internetu możliwe jest stworzenie silnie zdecentralizowanej sieci ośrodków propagandowych, których autorzy i właściciele będą trudni do zlokalizowani, a tym bardziej do zatrzymania przez władze choćby z racji bycia poza jurysdykcją danego państwa.

Rosyjska propaganda na froncie dezinformacji

Rosyjski model wojny dezinformacyjna opiera się, przynajmniej częściowo, na rozpowszechnianiu nieprawdziwych informacji, narzucaniu własnej narracji oraz wpływaniu na ugrupowania polityczne i media – zarówno własne, jak i wpływanie na już istniejące. Rosyjski rząd bierze na celownik nie tylko ugrupowania skrajnie prawicowe i skrajnie lewicowe, ale też libertarianie i ogólnie rozumiani przeciwnicy status quo nie są wolni od macek Rosji[6].

Można wysunąć wniosek, że celem Rosjan jest nie tyle przejęcie władzy w danym kraju, co pogłębienie chaosu i podziałów między krajami Zachodu czy wewnątrz poszczególnych państw. Poniżej przyjrzymy się wybranym elementom rosyjskiej propagandy kierowanej do poszczególnych ośrodków politycznych.

Można też wskazać propagandowe działania rządu Rosji, które nie mają na celu trafienia do konkretnej grupy, tylko do całych społeczeństw, jak np. pomoc Rosji dla Włoch w postaci sprzętu oraz wojskowych specjalistów do walki z epidemią COVID19. Jednakże po kilku dniach okazało się, że większość wyposażenia była bezużyteczna lub prawie niepotrzebna, podobnie z rosyjskimi specjalistami, którzy – według włoskiej gazety „La Repubblica” – są raczej ekspertami od broni chemicznej, niż medycyny. Miało to na celu pokazanie zachodnim społeczeństwom, że rosyjski model demokracji jest efektywniejszy oraz że w razie problemów można liczyć na Rosję, a nie na NATO[7].

Prawica pod ostrzałem Moskwy i dezinformacji

W czasie Majdanu w polskim Internecie pojawiła się narracja napędzana przez nacjonalistycznych i prawicowych polityków oraz publicystów według której Majdan był zdominowany przez „Banderowców”, nazistów, Żydów oraz ruchy LGBT[8]. Uważny czytelnik od razu wychwyci sprzeczność między nazistami a Żydami i ruchami LGBT, których wytępienie było jednym z celów Trzeciej Rzeszy. „Banderowcy” było skierowane przede wszystkim do polskiej prawicy, gdyż jest to określenie na sympatyków Stepana Bandery, ukraińskiego nacjonalisty, który współtworzył organizację odpowiedzialną za późniejszą rzeź wołyńską[9].

Do polskiej prawicy skierowane były również sugestie czy propozycje podziału Ukrainy między Polskę a Rosję i ew. Węgry[10], co trafiało w istniejące nadal resentymenty do „dawnych ziem” w Polsce i w Węgrzech[11]. Celem tego było też skłócenie Polaków z Ukraińcami[12] – do tego próbowano również na Ukrainie wykorzystać kwestię rzezi wołyńskiej[13]. Jednakże środowiska prawicowe są ofiarą rosyjskiej propagandy nie tylko w Polsce, ale też w innych krajach europejskich.

Dobrym przykładem jest niemiecka skrajnie prawicowa partia Alternative fuer Deutschland, która jest znana ze swoich nacjonalistycznych i antyislamskich poglądów [14]. AfD może być interesującym przypadkiem dla środowisk liberalnych, gdyż początkowo była to partia pro-rynkowa, pro-amerykańska i pro-NATO[15], po czym w 2015 r. nastąpił zwrot w partii, czemu sprzeciwiał się jeden z założycieli, Bernd Lucke[16].

Jej przedstawiciele mieli kontakty z pracownikami ambasady Rosji m.in. na wspólnych konferencjach oraz bywali na pro-rosyjskich wydarzeniach, np. imprezie dot. wyzwolenia Jugosławii spod nazistowskiej okupacji w Serbii[17]. AfD przyznało, że Rosja chciała ich przekupić pożyczkami i złotem, choć – jak twierdzą – odmówili. W marcu 2016 r. AfD otrzymało od anonimowych darczyńców hojne datki rzeczowe, m.in. w postaci ulotek. Skarbnik AfD nie wyklucza, że są one sfinansowane przez Rosję[18]. Przez członków AfD potwierdzono, że w 2017 r. delegacja partii poleciała prywatnym odrzutowcem do Moskwy, za który zapłacił rosyjski rząd[19].

Alexander Gauland, ówczesny wiceprezes AfD, bywał gościem ambasady Rosji w Berlinie czy na wycieczce do Rosji w 2015 r., sfinansowanej przez putinowskiego oligarchę, Konstantina Malofiejewa. Na owej wycieczce spotkał się z m.in. Alexandrem Duginem – rosyjskim neofaszystą, który jest uznawany za głównego ideologa Kremla i ma kontakty z wieloma pro-rosyjskimi politykami oraz działaczami na Zachodzie[20]. Gauland znany jest też ze swoich słów według których „Krym już raz był rosyjski i jest ponownie rosyjski. Już nigdy nie wróci do Ukrainy”[21].

Udo Hemmelgarn, członek AfD i niemieckiego parlamentu, jest znany z popierania reżimu Assada i domagania się, by Niemcy poparły rosyjską obecność w Syrii. W 2019 r. Hemmelgarn zorganizował sekretną podróż czterech parlamentarzystów AfD do Syrii[22].

Media dotarły również do dokumentów według których Markus Frohnmaier, poseł z ramienia AfD i były szef młodzieżówki partii, miał być wspierany przez Rosję. Ze zdobytej przez media korespondencji między byłym oficerem rosyjskiego kontrwywiadu a posłem rosyjskiego parlamentu można przeczytać o pomyśle na organizację spotkań Rosjan z przedstawicielami prawicowych partii politycznych z Europy, wspieraniu ich kampanii medialnych i organizacji demonstracji. Był również gościem strony rosyjskiej na okupowanym Krymie i Donbasie, gdzie spotkał neonazistę Manuela Ochsenreitera, który był obserwatorem wyborów na Krymie w 2014.

Manuel jest prezesem niemieckiego Centrum Badań Euroazjatyckich[23] – nota bene, AfD na swoim oficjalnym fanpage’u prosiło o like’i dla Centrum[24]. Później Manuel Ochsenreiter został asystentem posła Frohnmaiera. Parlamentarzysta AfD skupiał się m.in. na sprzeciwie wobec sankcji na Rosję, statusie Krymu i wojnie w Ukrainie[25].

Forhnmaier organizował również partnerstwo między młodzieżówką AfD a Young Guard (YG), młodzieżówką partii Putina. YG znane jest z poglądów anty-zachodnich i anty-LGBT.[26]

Rosyjska telewizja Russia Today, będąca tubą propagandową poza granicami Rosji, promowała polityków AfD w programach przeznaczonych na rynek niemiecki, jak i międzynarodowy[27]. Do programów zapraszają również np. Kena Jebsena – związanego z czasopismem Compact, które jest związane z AfD[28], a w RT przedstawiany jako niezależny dziennikarz. Jebsen na wizji mówił m.in. że Zachód musi „działać w sprawie faszystów z Kijowa”[29]. Podczas wyborów w 2017 r. rosyjskie telewizje w Niemczech promowały wyłącznie AfD, rozprowadzały również fake newsy uderzające w rząd Merkel[30].

Dla przykładu, rosyjska stacja telewizyjna Channel One podała, że 13 letnia dziewczyna z rodziny o korzeniach rosyjskich (we wschodnich Niemczech jest dość duża mniejszość rosyjska) była gwałcona przez 30 godzin przez uchodźców. Według niemieckiej policji, dziewczyna nie była zgwałcona ani molestowana. Fake newsy tego typu napędzały anty-imigracyjne protesty w Niemczech[31]. Washington Post podało, że rosyjskim wsparciem dla AfD były anonimowe konta w Internecie, które promowały antyimigranckie przesłąnie AfD[32].

Na koniec tej części warto wspomnieć o wizji Rosji, jaką Putin sprzedaje prawicy na Zachodzie. Za John R. Schindler, byłym analitykiem NSA, można nazwać Putina piewcą „orthodox jihadism”. Rosyjska propaganda przedstawia Putina jako ostatniego krzyżowca, prawdziwego obrońcę łacińskich wartości, wolności słowa, męskości, rodziny, państw narodowych, chrześcijaństwa, sprzeciwu wobec politycznej poprawności, islamu, dekadenckości oraz upadku moralnego Zachodu[33].

Lewica w służbie Moskwy

Mimo że rosyjskie aparaty propagandowe przedstawiały Majdan jako bandę antypolskich nacjonalistów, Żydów oraz LGBT to nie przeszkadzało im, by trochę inny obraz kierować do ruchów lewicowych. W ten sposób Ukraińcy walczący z rządem, a później nowy rząd z Poroszenko na czele, stali się faszystami i ponownie nazistami[34]. Natomiast Janukowycz, a później separatyści wspierani przez Rosję byli przedstawiani jako antyfaszyści[35], mimo że po stronie separatystów walczyli zadeklarowani faszyści i naziści[36].

Jak wspomniano wcześniej, nie tylko partie prawicowe są celem rosyjskich działań wywiadowczych. Jedną z lewicowych partii, które mają powiązania z rosyjskim państwem jest Syriza. Jest to grecka partia, która w 2015 r. ze swoim socjalistycznym i antyoszczędnościowym programem zdobyłą władzę[37]. Po wygranych wyborach Syriza zawiązała koalicję z Independent Greeks, prawicową partią, która sprzeciwia się oszczędnościom narzucanym przez UE[38]. Wygrana Syrizy mogła być korzystnym wydarzeniem dla Rosji z powodu ich polityki antyoszczędnościowej, co mogło narazić stabilność strefy EURO oraz interesy unijnych państw północy, które były wierzycielami Grecji.

Zgodnie z wyciekiem emaili w grudniu 2014 r., Syriza utrzymywała kontakty z neofaszystowskim ideologiem Kremla, Aleksandrem Duginem, czy z Konstantinem Małofiejewem. Małofiejew jest rosyjskim oligarchą, podejrzanym o sponsorowanie separatystów w Donbasie[39] i oskarżonym przez Bułgarię za działania mające na celu zwrot Bułgarii na stronę Rosji[40].

Dugin i Malofiejew mieli na celu stworzyć krąg polityków i intelektualistów przyjaznych Rosji. Rosjanie i Syriza mieli „ściśle współpracować w kwestii strategii, PR itd.”[41], np. ważne dokumenty Syrizy dot. ich stanowisk politycznych miały być przekazywane do Dugina w celu pozyskania jego opinii. Przedstawiciele Syrizy znaleźli się na liście potencjalnych partnerów ich sieci intelektualistów, którą Dugin przedstawił oligarsze w lutym 2014 r.[42]

W kolejnych wiadomościach pojawiają się też m.in. Nicolas Laos, grecki doradca Syrizy i biznesmen mający powiązania biznesowe w Rosji, czy Panos Kammenos, szef partii Independent Greeks, który został później Ministrem Obrony Narodowej i którego Instytut Studiów Geopolitycznych rozpoczął współpracę z Rosyjskim Instytutem Studiów Strategicznych, będącego wcześniej częścią rosyjskiej Służby Wywiadu Zagranicznego[43]. Kammenos był też przeciwnikiem umowy z Macedonią, która miała na celu zmianę nazwy tego państwa na Północna Macedonia, dzięki czemu Grecja nie blokowałaby kandydatury Północnej Macedonii do NATO[44].

Dugin ma również powiązania z Ministrem Spraw Zagranicznych w ówczesnym rządzie Syrizy, Nikosem Kotziasem, byłym członkiem Parti Komunistycznej. Dugin na zaproszenie Kotziasa wygłosił wykład na konferencji International Politics and the Eurasianist Vision, gdzie stwierdził, że Grecja nie powinna dołączyć do Unii Eurazjatyckiej, tylko powinna odegrać rolę w „rekonstrukcji architektury Europy” i utworzyć „wschodni biegun europejskiej identyfikacji” w Unii Europejskiej z innymi krajami, w tym z Serbią[45] (an EU candidate country). Kotzias odrzucał w swej retoryce twardą linię sankcji unijnych przeciwko Rosji i domagał się aktywnej roli dla Grecji w negocjacjach z Moskwą[46].

Przeciwnikami dalszych sankcji przeciwko Rosji w rządzie koalicyjnym Syrizy i Independent Greeks byli też premier Alexis Tsipras, oraz, minister energii i lider skrajnie lewicowej frakcji w partii, Panagiotis Lafazanis. Tsipras oskarżał Kijów o bycie przystanią dla nazistów czy stwierdzał, że „cofaniem się jest dla nas obecność faszystów i neo-nazistów w europejskich rządach i że Unia Europejska to akceptuje”[47].

Jak wspomniano na początku, Rosja stara się trafić do każdego, kto chce lub jest w stanie naruszyć status quo na Zachodzie. Z tej perspektywy kolejnymi interesującymi grupami są tzw. haktywiści, libertarianie oraz radykalni liberałowie, i zwolennicy teorii spiskowych.

Przeciwnicy status quo – haktywiści

Julian Assange jako obywatel Australii postanowił uruchomić partię „WikiLeaks Party”, która miała zapewnić mu miejsce w australijskim senacie[48]. Od początku WikiLeaks starało się sprawiać wrażenie całkowicie neutralnego projektu, który ma na celu wyłącznie walkę o transparentność wszystkich państw. Choć – według TechCrunch – dopiero w 2017 r. opublikowali coś, co rzeczywiście dotyczyło Rosji[49]. Ale nie było to nic, co mogło wywołać trzęsienie ziemi[50].

Jednak przeglądając oficjalny fanpage partii Assange’a można znaleźć posty wpisujące się w pro-rosyjską narrację. Do teraz można tam przeczytać, że „Ukraina nadal walczy z własnym ludem”[51], „Izraelskie siły specjalnie trenują amerykańskich policjantów pomimo historii naruszania prawa”[52] czy „Amerykańskie helikoptery transportują bojowników Daesh we wschodniej Syrii”[53]. Z ich profilu dowiemy się również, że lot MH17 został przerwany z powodu rakiety wystrzelonej z terytorium kontrolowanego przez Ukrainę, a nie przez rosyjskie marionetkowe quasi-państwa[54]. Są tam też materiały wideo, gdzie mężczyzna oskarża śp. senatora Johna McCaina o zdradę[55], czy fragmenty z Russia Today, telewizji propagandowej sponsorowanej przez rosyjski rząd, która działa poza Rosją[56]. Możemy zobaczyć również zdjęcie niewiadomego pochodzenia, na którym widoczne jest niemowlę z zdeformowanym ciałem i według opisu jest to dziecko z Fallujah w Iraku, a jego wygląd to wina USA[57]. To tylko kilka występujących po sobie postów.[AP3]  Jednak trudno udowodnić działanie na korzyść rosyjskiej propagandy na podstawie wpisów w social media. Ale to nie wszystko.

Julian Assange przez kilka lat ukrywał się w ekwadorskiej ambasadzie w Londynie, skąd – według raportu hiszpańskiej firmy konsultingowej UC Global stworzonego na zlecenie ekwadorskiego rządu – miał mieć kontakt z rosyjskimi służbami specjalnymi. Według raportu, Assange osobiście nadzorował wyciek emaili Hillary Clinton (która była wówczas kontrkandydatką Donalda Trumpa w wyborach na prezydenta USA), a wcześniej miał się kontaktować z m.in. Nikołajem Bogaczyczinem, szefem londyńskiego oddziału RussiaToday[58] czy osobami przekazującymi wykradzione materiały[59].

Według Roberta Muellera, amerykańskiego urzędnika prowadzącego śledztwo ws. ingerencji Rosji w amerykańskie wybory prezydenckie, Assange spotkał się z 12 oficerami wywiadu Rosji[60]. Podejrzenia budzą również informacje o planowanej ucieczce Assange’a z Wielkiej Brytanii do Rosji[61], w czym mieli mu pomóc Rosjanie, ale uznali to za zbyt ryzykowne[62].

Assange prowadził też swój program w rosyjskiej telewizji propagandowej RussiaToday[63]. Założyciel WikiLeaks otrzymywał w przeszłości poparcie od m.in. prezydenta Rosji Dmitry Medvedeva według którego Assange zasługuje na pokojową nagrodę Nobla. WikiLeaks krytykowało też dokumenty opublikowane przez Panama Papers, według których m.in. rosyjscy biznesmeni mieli powiązania ze spółkami w rajach podatkowych. Krytykę tę wykorzystał później Władimir Putin, by zanegować prawdziwość doniesienie Panama Papers[64].

Przyjaciele wolności, Rosji i dezinformacji

Kolejną grupą są libertarianie i radykalni liberałowie. Najbardziej wartymi uwagi są libertarianie z obozu Ron Paul Institute oraz ci związani z amerykańskim Mises Institute. Jako najważniejszych przedstawicieli obu środowisk można wymienić Rona Paula, założyciela Ron Paul Institute i byłego członka Kongresu USA[65], Lew Rockwella, założyciela Mises Institute oraz strony lewrockwell.com[66], oraz Justina Raimondo, nieżyjącego już współzałożyciela antiwar.com[67].

Ron Paul jest znany ze swoich licznych, budzących kontrowersje wypowiedzi krytykujących politykę zagraniczną USA oraz usprawiedliwiające działania Rosji. Publicznie stwierdził, że m.in. w Ukrainie w 2014 r. doszło do zamachu stanu, sankcje nakładane na Rosję są „criminal” i aktem wojny[68]. Usprawiedliwiał również tzw. referendum na Krymie, twierdząc, że nie widzi powodu dla którego nie miałoby ono być uczciwe i że każdy powinien mieć prawo do secesji[69].

Oskarża również rząd USA o finansowanie zmiany rządów na Ukrainie, mając na myśli National Endowment for Democracy, amerykański fundusz przyznający granty dla organizacji w krajach autorytarnych i ze słabo rozwiniętą demokracją[70]. W jednym ze swoich wystąpień sugerował, że zestrzelony samolot MH17 to tzw. „false flag” w wykonaniu Ukrainy[71] i winne są Stany Zjednoczone[72]. Ron Paul występował wiele razy w RT, jak jego koledzy z Instytutu[73]. Instytut Rona Paula przedstawia takie samo stanowisko w kwestii Majdanu i wojny w Ukrainie, jak jego założyciel[74].

Jak na swoim blogu[75] podał Anton Szechowcow, ukraiński badacz europejskiej skrajnej prawicy i jej powiązań z Rosją, co najmniej trzech współpracowników Ron Paul Institute było związanych z nieistniejącą już organizacją British Helsinki Human Right Group (niezwiązana z Helsinki Comittee for Human Rights). BRHHRG znane jest z twierdzenia, że wybory w autorytarnej Białorusi spełniają demokratyczne standardy.

Mowa o:

  • Danielu McAdamsie, dyrektorze wykonawczym Instytutu i związanym z antiwar.com oraz Russia Today,
  • Marku Almondzie, byłym przewodniczącym BHHRG; występującym w Russia Today i związanym z inną rosyjską tubą propagandową, the Voice of Russia,
  • Johnie Laughlandzie, brytyjskim przeciwnikiem Unii Europejskiej, związanym wcześniej z Institute of Democracy and Cooperation w Paryżu, gdzie szefową byłą Natalia Narochnitskaya, Rosjanka o poglądach narodowo-konserwatywnych.

Daniel McAdams jest odpowiedzialny m.in. za artykuł według którego ukraiński rząd przeprowadza czystki etniczne czy kłócił się z Ukraińcami mieszkającymi na terenie walk wyśmiewając ich za myślenie, że „separatyści zabijają swoich własnych ludzi”. Wyśmiewał również informacje nt. rosyjskich dronów nad Mariupolem, ukraińskim nadmorskim miastem, który był celem niektórych ofensyw pro-rosyjskich sił[76].

Podobne artykuły pojawiały się na stronie związanej z Lew Rockwellem, gdzie pojawiały się nawet artykuły wprost z RT[77].

Chiny, (samo)cenzura w popkulturze i inne historie o dezinformacji

Chiński model wojny informacyjnej z Zachodem różni się od rosyjskiego. Nie skupia się tak bardzo na agresywnej promocji polityków sympatyzujących z Chinami, a na budowie pozytywnego wizerunku Chin na Zachodzie, narzucaniu swojej narracji zachodnim firmom czy stopniowym wykupywaniu firm na Zachodzie.

Przejęcie branży rozrywkowej

Poprzez wymuszanie na zachodnich producentach filmów cenzury swoich dzieł przed wpuszczeniem ich na chińskie ekrany dąży się do tego, by już wersje zachodnie były pozbawione elementów przedstawiających Chiny w negatywnym świetle. Cenzura obejmuje drobne zmiany od nazwy przeciwnika Iron Mana w „Iron Man 3” z „Mandarin” na „Man Daren”, by uniknąć chińskiej konotacji, czy poprzez wstawienie chińskich chirurgów ratujących życie Tony Starka, przez wyciszenie słów „Rosja” i „rosyjski” w „Iron Man 2” ze względu na wspólną socjalistyczną przeszłość i współczesnym sojuszu Chin i Rosji.

Nawet „Django” nie uciekł cenzurze i został odwołany z kin. Według Zhu Dake, chińskiego krytyka filmowego, stało się tak prawdopodobnie z powodu faktu, że „[Django] jest zewnętrzną siłą zachęcającą ludzi do powstania przeciwko niewolnictwu, co może przypominać chińską rzeczywistość”[78].

Marvel dokonał się samocenzury w filmie „Doktor Strange”, gdzie w komiksach z lat 60. mentorem Doktora był tybetański mnich, a obecnie jest to biała kobieta – według jednego z twórców filmu, było to spowodowane m.in. strachem przed chińską cenzurą, która powiąże to z sytuacją polityczną w Tybecie. Kapitan Ameryka również padł ofiarą cenzury – nie korzysta z amerykańskiego iPhone’a, tylko z chińskiego Vivo. Dzieje się tak, ponieważ Chiny to ogromny rynek dla kinematografii, czasem przewyższający amerykański[79].

Oczywiście są też filmy powstające w Chinach, jak np. „Wolf Warriors”, gdzie bohaterscy chińscy komandosi walczą z handlarzami narkotyków wspieranych przez amerykańskie Navy Seals[80].

Głośnym echem odbiła się również decyzja amerykańskiego producenta gier wideo, Blizzard Entertainment, który to zorganizował turniej w jedną ze swoich gier „Hearthstone”. Jeden z graczy, mieszkaniec Hongkongu, znany jako „Blitzchung” udzielał wywiadu w trakcie turnieju i podczas wywiadu miał na sobie maskę podobną do tych używanych przez protestujących mieszkańców Hongkongu oraz powiedział (w wolnym tłumaczeniu) „Wyzwolenie Hong Kongu, rewolucja naszych czasów”, co jest sloganem protestujących. Chwilę później stream został przerwany. Na drugi dzień Blitzchung został wyrzucony z turnieju, odebrano mu wygrane pieniądze i otrzymał roczny zakaz wstępu na duże turnieje. Również dwaj prowadzący stream zostali zwolnieni przez Blizzard[81].

Jednak samocenzura wykracza poza granice branży rozrywkowej i dotarła nawet do władz uczelni amerykańskiej Ligi Bluszczowej. Profesorowie z Harvardu i Princeton będą używać specjalnego słownictwa, by – jak twierdzą – chronić swoich studentów przed nowym National Security Law[82].

Wrogie przejęcie gospodarki jako część dezinformacji

Kolejnym elementem chińskiego modelu prowadzenia wojny informacyjnej z Zachodem są masowe zakupy przedsiębiorstw i nieruchomości w innych krajach. Mają one kilka celów: przejęcie patentów i know-how, zwiększenie swojego wpływu na dane państwo i przejęcie strategicznych punktów. Dobrą okazją do zakupów był kryzys w strefie Euro, dzięki czemu wiele państw szukało dodatkowych pieniędzy, jak np. Grecja[83], a kolejny dobry moment dla Chin nadszedł wraz z koronawirusem, który doprowadził do recesji w wielu gospodarkach[84].

Dla przykładu, COSCO, chińska firma transportowa, ma udziały w wielu europejskich portach, m.in. w Rotterdamie[85], zakupy obejmują również innowacyjne przedsiębiorstwa[86], np. na północy Europy[87], czy topowe marki, w tym wytwórnie filmowe[88]. Dzięki temu Chiny będą w stanie narzucić nieświadomemu społeczeństwu pozytywną wizję chińskiego reżimu poprzez bezpośredni wpływ na filmy, kampanie reklamowe czy komunikację prowadzoną przez marki. Elementem tej walki są też inwestycje oraz tanie kredyty inwestycyjne w Afryce, która przez lata była strefą wpływu Europy, ale wraz z rosnącymi inwestycjami w biednych afrykańskich krajach, ich polityczni liderzy dokonują zwrotu w stronę Chin[89].

Częścią gospodarczej wojny z Zachodem są też firmy produkujące elektronikę, czego symbolem jest Huawei i jego systemy 5G, które są zakazane przez niektóre państwa, a Stany Zjednoczone nakładają kolejne sankcje na samą firmę[90]. Chińska Partia Komunistyczna wykorzystuje również popularny w świecie Zachodu, zwłaszcza wśród młodzieży, aplikację TikTok, której moderatorzy mają przestrzegać linię cenzorską Partii, np. w kwestii Tajwanu, Tybetu czy protestów w Hongkongu[91]. Dla przykładu, konto tiktokerki Feroza Aziz z USA zostało ocenzurowane, gdy opublikowała wideo dot. prześladowaniom mniejszości muzułmańskiej w Chinach[92].

W tejże międzynarodowej wersji, zgodnie z umową zawartą między rządem a właścicielem TikTok, obecne są również przeróżne urzędy i instytucje państwa chińskiego. Obecność państwa chińskiego  jest wykorzystywana do propagowania własnego stanowiska[93], Dzieje się tak, mimo że istnieje osobna wersja TikToka skierowana na chiński rynek[94].

Co ma wspólnego dezinformacja z Konfucjuszem i pandami?

Co więcej, Chiny sponsorują w krajach Zachodu [w tym w Polsce] centra edukacyjne znane jako „Instytut Konfucjusza”, jednak od paru lat są one zamykane w USA, Kanadzie, Szwecji czy Australii z powodu bycia narzędziem projekcji miękkiej siły Chin[95]. Zarzuca im się też ograniczanie wolności akademickiej, tłumienie krytyki poza granicami Chin oraz sianie chińskiej propagandy[96].

Innym elementem chińskiej „soft power” są… pandy. Pandy są wykorzystywane zarówno jako polityczne prezenty czy elementy transakcji między państwami[97], ale również jako maskotki Chin dla świata zewnętrznego. Nie bez powodu państwowe media chętnie promują różne zabawne nagrania z pandami. Skojarzenie puchatych, słodkich i może lekko niezdarnych pand z Chinami sprawia, że zagraniczne społeczeństwa nie będą tak łatwo kojarzyć Chin z agresją[98].

Objawy COVID19 – chińska dezinformacja

Chińska propaganda była bardzo widoczna w kontekście obecnie trwającej pandemii COVID19. Pierwsza dezinformacja pojawiła się w momencie wykrycia pierwszych zarażonych na przełomie 2019/2020 r., kiedy to nałożono cenzurę na lekarzy z Wuhan[99]. Aktywnie zwalczani są ludzie, którzy łamią blokadę informacyjną, jak np. znany chiński bloger, krytyczny wobec władz, który zniknął[100].

Według śledztwa Associated Press, WHO było bezradne wobec niechęci Chin do współpracy z WHO, jednak mimo tego agencja ONZ publicznie chwaliła Chiny[101]. Jej wicedyrektor nie chciał wypowiedzieć w telewizyjnym wywiadzie słowa „Tajwan”[102]. Prawdopodobnie ma to związek z potencjałem finansowym Chin[103] lub związkami Chin z dyrektorem generalnym WHO, Tedros Adhanom Ghebreyesus[104].

Zgodnie z chińską narracją, koronawirus pojawił się w Chinach po kontakcie z osobą, która wróciła z zagranicy lub winne są Stany Zjednoczone[105]. Chińskie władze chcą być odbierane przez resztę świata jako liderzy w walce z epidemią, dlatego dzielą się wiedzą i nagłaśniają niewielką pomoc humanitarną oraz przede wszystkim sprzedają potrzebny sprzęt. Przy okazji, Chiny starają się przekonać zachodnie społeczeństwa, że ich autorytarny model państwa jest skuteczniejszy, niż zachodnie demokracje i organizacje międzynarodowe pokroju UE[106]. Przedstawia to chińska animacja zawierająca postaci z klocków LEGO, w której Chiny wyśmiewają zachodnią troskę o prawa człowieka czy politykę USA prowadzoną wobec COVID19[107].

W tym celu, poza social media i własnymi mediami, Chiny wykorzystują wykupione reklamy w zagranicznych gazetach, które publikowały artykuły autorstwa chińskich dyplomatów[108]. Reklamy w zachodnich gazetach były narzędziem również w celu budowy negatywnego obrazu protestujących w Hongkongu[109]. Chiny wykorzystują do tego też swoje anglojęzyczne media, jak „Global Times” czy „People’s Daily”, czy swoje lub swoich dyplomatów konta w social media, a także sieci fałszywych kont na Twitterze i Facebooku. Badania opinii społecznych pokazują, że w niektórych społeczeństwach wzrosła sympatia do Chin i Rosji, a spadła do UE i NATO[110]. Chińskie kłamstwa i manipulacje dot. epidemii COVID19 zebrał francuski dziennik „Le Figaro”[111].

Dezinformacja – model Rosji vs Chin

Gdy próbujemy stworzyć rosyjski model wojny informacyjnej to zobaczymy, że Rosjanie dywersyfikują swe działania propagandowe i próbują zaadaptować swój przekaz skierowany do konkretnej części społeczeństwa. Patrząc na przykłady AfD i Syrizy, można zauważyć, że mają w ofercie narrację zarówno dla lewicy, jak i prawicy, dostarczając tępą i bezpośrednią propagandę, ale też bardziej skomplikowaną – jak dobry marketingowiec.

Dla prawicy Rosja jest obrońcą zachodnich wartości i jedynym prawdziwym przeciwnikiem (radykalnego) islamu. Dla lewicy, rosyjskie państwo jest pokojowe, antyfaszystowskie i prosocjalne. Radykalizm wspieranych grup politycznych sugeruje, że Rosjanie nie dbają o przejęciu władzy przez kontrolowanych przez nich polityków. Raczej chcą sparaliżować zachodnie kraje przez chaos.

Można dostrzec, że rosyjski rząd nie walczy mocno z obrazem Rosji jako państwa skorumpowanego i autorytarnego. Raczej próbuje pokazać zachodnim społeczeństwom, że ich rządy nie są lepsze oraz że Rosja jest przynajmniej efektywna, tolerancyjna i dba o swój lud.

Chiński model prowadzenia wojny informacyjnej jest różny od rosyjskiego. Chiny budują soft-power przez wpływ na branżę rozrywkową, zakupy dużych firm, tanie pożyczki i duże inwestycje. Próbują przekonać resztę świata, że chiński model państwa i gospodarki jest najlepszy. W przeciwieństwie do Rosji, Chiny nie kierują swojej wiadomości do konkretnej grupy i nie wpływają bezpośrednio na polityków na masową skalę. Chiński rząd próbuje przedstawić Chiny jako państwo gospodarczo efektywniejsze, ale też skuteczniejsze w zarządzaniu pandemią. Jednakże jest to fałszywy obraz budowany na dezinformacji.

Oba reżimy reżimy odwołują się do ludzkich emocji i potrzeb. Próbują powiedzieć: „z nami życie jest łatwiejsze, może bez odrobiny wolności, ale dzięki temu jest bezpieczniej i wysoki standard życia. A Zachód? Zachód jest odpowiedzialny za wszystkie kryzysy i niepokoje w Waszym życiu, od Arabskiej Wiosny przez wojnę w Syrii i Ukrainie, po COVID19 i gospodarcze kryzysy”. Ich przekaz jest tym bardziej atrakcyjny do przeciętnego obywatela, im mniej on/ona wie o tym, co się dzieje w krajach autorytarnych. Pomaga temu też większy chaos na Zachodzie.

Dezinformacja – nikt nie jest bezpieczny

W rzeczywistości liberałowie nie mają zbyt wielu możliwości przeciwdziałania atakom informacyjnym ze strony autorytarnych reżimów, ponieważ wiele akcji wiązałoby się z ograniczeniem wolności słowa, jednej z podstawowych wartości liberalnego porządku. Oczywiście ważnym elementem obrony jest wspieranie instytucji zajmujących się fact-checkingiem. Nie możemy oczekiwać od każdego obywatela, by weryfikował wszystkie informacje, dlatego potrzebujemy wyspecjalizowanych organizacji, które – zgodnie z teorią przewagi komparatywnej – będą skuteczniejsze.

Dobrym działaniem właścicieli social media są zamykanie fałszywych kont, oznaczanie fake newsów czy dodawanie informacji o finansowaniu najpopularniejszych profili. Należy oddolnie naciskać na media i nawoływać je do zmian w modelu biznesowym, by nie akceptowały dłużej sponsorowanych artykułów od autorytarnych rządów. Należy prowadzić działania edukacyjne skierowane do społeczeństwa, by rosła świadomość dot. m.in. działania baniek informacyjnych.

Jednakże najbardziej efektywnym i najbardziej pożądanym jest budowanie i wspieranie narracji przedstawiającej Chiny oraz Rosję takimi, jakimi są – agresywnymi, autorytarnymi reżimami, chcącymi obalić liberalny ład na Zachodzie oraz będącymi zagrożeniem dla wolności nas wszystkich. Należy ciągle pokazywać, jak rosyjski rząd traktuje opozycję czy zwykłych przedsiębiorców oraz co Chiny robią z opozycją, mniejszościami i jak wykorzystuje swoje przedsiębiorstwa do wywierania nacisku.

Kluczem do zwycięstwa z autorytarnymi reżimami nie może być cenzura i ograniczanie wolności słowa przez rządy, a zwyciężanie bitwy o ludzkie serca i umysły. Należy to osiągnąć poprzez udowadnianie, że w rzeczywistości to liberalne demokracje są prawdziwymi obrońcami bezpieczeństwa, wolności, dobrobytu i stabilizacji społeczeństwa.

Koniec końców, pamiętajmy, że wszystkie grupy polityczne są ofiarami wojny informacyjnej i nikt nie jest bezpieczny.[112].


Przypisy:

[1] https://www.pewresearch.org/global/2019/10/14/the-european-union/

[2] https://web.archive.org/web/20180910030305/http://libertarianin.org/o-co-tak-naprawde-chodzi-z-tym-majdanem/

[3] Weiner, Tim (2007) Legacy of Ashes, Doubleday

[4] https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1996/10/thomas-jefferson-radical-and-racist/376685/

[5] http://www.authentichistory.com/1946-1960/4-cwhomefront/1-mccarthyism/

[6] https://cia.media.pl/rosja_hakerzy_wlamali_sie_na_mail_aleksandra_dugina; http://anton-shekhovtsov.blogspot.com/2014/03/pro-russian-extremistsobserve.html?f; https://www.tango-noir.com/2018/06/16/full-list-of-members-of-the-european-parliamentwho-voted-against-the-resolution-on-politicalprisoners-in-russia/

[7] https://www.polskieradio24.pl/5/1223/Artykul/2481704,Wlosi-krytykuja-pomoc-Kremla-Rosyjski-ambasador-jatrzy-kto-wam-przychodzi-z-pomoca; https://wyborcza.pl/7,75399,25821028,koronawirus-we-wloszech-podejrzana-pomoc-z-rosji.html

[8] http://www.iarex.ru/interviews/44745.html; http://www.nawolyniu.pl/artykuly/lysiak.html

[9] Grzegorz Motyka (2011) Od rzezi wołyńskiej do akcji Wisła, Kraków: Wydawnictwo Literackie; Wojciech Mucha (2014) „Oddziały Putina w Polsce”, Gazeta Polska nr 50 (1114), Warszawa

[10] https://www.rp.pl/Konflikt-na-Ukrainie/181009974-Telewizja-Rossija-1-Polsko-rosyjski-rozbior-Ukrainy.html

[11] Przed II Wojną Światową, terytoria Polski obejmowały dzisiejsze tereny Ukrainy, głównie okolice Lwowa. Wcześniej, przez kilka wieków, jeszcze większe obszary należały do Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wielu Polaków tęskni za tymi czasami, które są utożsamiane ze szczytem polskiej siły. Stąd u niektórych pragnienie odzyskania, między innymi, Lwowa. To samo może zostać zaobserwowane na Węgrzech, których regiony były znacznie większe, niż dzisiaj, przed traktatem w Trianon w 1920 r.
Patrz: https://www.dziennikwschodni.pl/lublin/lwow-odzyskamy-banderowcow-ubijemy-skandal-na-meczu-polska-ukraina-na-arenie-lublin,n,1000017997.html

[12] W 1943 r. grupa ukraińskich nacjonalistów zaatakowała Polaków żyjących na Wołyniu, gdzie zginęło kilkadziesiąt tysięcy osób. Polscy mieszkańcy Wołynia dokonali później odwetów zabijając kilka tysięcy. Ciągle istnieje spór między Polakami a Ukraińcami w kwestii interpretacji tych wydarzeń.
Patrz: https://www.newsweek.pl/swiat/andrzej-duda-chce-odbicia-lwowa-prezydent-ofiara-propagandy/tlepp99; https://dorzeczy.pl/kraj/58637/Polacy-chca-odebrac-Ukraincom-Lwow.html

[13] https://kresy.pl/wydarzenia/regiony/ukraina/fake-news-ukrainie-polska-chce-rb-onz-uznania-rzezi-wolynskiej-ludobojstwo/

[14] https://www.nytimes.com/2017/01/18/world/europe/germany-afd-alternative-bjorn-hocke.html; https://www.bbc.com/news/world-europe-37337927; http://www.spiegel.de/international/germany/interview-with-frauke-petry-of-the-alternative-for-germany-a-1084493.html

[15] https://www.timesofisrael.com/anti-migrant-anti-muslim-and-anti-merkel-germanys-afd-set-to-enter-parliament/

[16] http://m.spiegel.de/politik/deutschland/afd-bernd-lucke-spricht-sich-fuer-afd-beobachtung-durch-verfassungsschutz-aus-a-1250739.html

[17] http://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html; http://www.thelocal.fr/20141124/frances-far-right-turns-to-russia-for-9-million-loan; https://www.facebook.com/annavero.wendland/posts/578087682366813

[18] http://europe.newsweek.com/putins-envoys-seek-influence-european-radicals-297769; http://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html; http://europe.newsweek.com/putins-envoys-seek-influence-european-radicals-297769

[19] https://www.thelocal.de/20180522/russian-payment-for-afd-leaders-private-jet-is-shocking-critics-say

[20] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html; https://www.rferl.org/a/greek-syriza-deep-ties-russian-eurasianist-dugin/26818523.html

[21] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html

[22] https://www.tagesschau.de/investigativ/ndr-wdr/afd-syrien-103.html

[23] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html; https://www.dw.com/pl/afd-dementuje-powi%C4%85zania-z-mateuszem-piskorskim/a-40152456

[24] https://www.facebook.com/afdgrzabg/posts/677578315714929?_rdc=1&_rdr – dostępne: 26.05.2016 r.

[25] https://wiadomosci.wp.pl/rosyjski-wywiad-oplacal-niemieckiego-posla-i-polskich-nacjonalistow-6373470089799297a

[26] https://www.spiegel.de/international/germany/german-populists-forge-deeper-ties-with-russia-a-1089562.html

[27] https://www.tagesspiegel.de/gesellschaft/medien/auftritt-im-propagandasender-russia-today-wie-der-mdr-der-afd-und-moskau-zugleich-half/21101090.html

[28] P.A. Simpson (2016) Mobilizing meanings: Translocal identities of the far right web. German Politics and Society

[29] https://www.zeit.de/politik/ausland/2014-11/rt-deutsch-russland-propaganda-luegen/seite-2

[30]  http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1721430,1,rosja-ingerowala-w-niemieckie-wybory-sa-niepokojace-sygnaly.read; https://forsal.pl/artykuly/1005463,jak-putin-steruje-europa-dezinformacja-zbiera-zniwo.html

[31] https://www.bbc.com/news/blogs-eu-35413134

[32]  https://wiadomosci.wp.pl/washington-post-o-sukcesie-afd-rosjanie-mieli-mobilizowac-wyborcow-6170288025638529a

[33] https://reason.com/2017/07/07/russias-global-anti-libertaria/

[34] http://www.km.ru/world/2014/01/24/protivostoyanie-na-ukraine-2013-14/730706-evromaidan-krizis-demokratii-i-prizraki-f

[35] https://natemat.pl/119319,polak-z-wielkiej-brytanii-dolaczyl-do-separatystow-w-donbasie-jestem-antyfaszysta

[36] https://jagiellonia.org/winston-churchill-przyszli-faszysci-beda-nazywac-siebie-antyfaszystami-fotogalerija/; https://natemat.pl/114667,bartosz-bekier-walczy-o-doniecka-republike-ludowa-jak-polski-student-dolaczyl-do-prorosyjskich-separatystow

[37] http://greece.greekreporter.com/2015/01/12/syriza-leader-tsipras-promises-restoration-of-returnee-expatriates-pensions/

[38] http://www.ekathimerini.com/4dcgi/_w_articles_wsite1_1_26/01/2015_546550

[39] https://www.rferl.org/a/greek-syriza-deep-ties-russian-eurasianist-dugin/26818523.html

[40] https://www.expatica.com/ru/russia-banker-gets-10-year-ban-from-bulgaria-spy-affair/

[41] http://www.ekathimerini.com/4dcgi/_w_articles_wsite1_1_26/01/2015_546550

[42] https://www.rferl.org/a/greek-syriza-deep-ties-russian-eurasianist-dugin/26818523.html

[43] https://www.rferl.org/a/greek-syriza-deep-ties-russian-eurasianist-dugin/26818523.html

[44] http://www.ekathimerini.com/233729/article/ekathimerini/news/greek-pm-accepts-kotzias-resignation-takes-over-as-foreign-minister

[45] https://www.rferl.org/a/greek-syriza-deep-ties-russian-eurasianist-dugin/26818523.html

[46] https://tvn24.pl/swiat/grecja-nie-moze-zerwac-swoich-historycznych-wiezow-z-rosja-ra511208

[47] https://www.ft.com/content/a87747de-a713-11e4-b6bd-00144feab7de

[48] https://www.washingtonpost.com/blogs/worldviews/wp/2012/12/12/assange-Wikileaks-party-australia

[49] https://jagiellonia.org/totalna-inwigilacja-uzytkownikow-internetu-przez-rosyjskie-sluzby-wikileaks-po-raz-pierwszy-wypuszcza-materialy-na-rosje/

[50] https://www.wired.com/story/wikileaks-spy-files-russia/

[51] https://www.facebook.com/WLParty/posts/1339-305472833678

[52] https://www.facebook.com/WLParty/posts/1342-116572552568

[53] https://www.facebook.com/WLParty/posts/1325-287180902174

[54] https://www.facebook.com/WLParty/posts/1333-357976761761

[55] https://www.facebook.com/WLParty/posts/1333-340750096817

[56] https://www.facebook.com/WLParty/posts/1334-177200013172

[57] https://www.facebook.com/WLParty/posts/1324-552910975601

[58] https://www.newsweek.pl/swiat/zalozyciel-wikileaks-wspolpracowal-z-rosja-mial-wplynac-na-wyniki-wyborow-w-usa/g6zkvwy

[59] https://www.infosecurity24.pl/wikileaks-czescia-rozgrywki-rosyjskiego-wywiadu

[60] https://www.nytimes.com/2018/07/13/us/politics/mueller-indictment-russian-intelligence-hacking.html

[61] https://tvn24.pl/swiat/media-julian-assange-chcial-uciec-do-rosji-ra869166-2582579

[62] https://wyborcza.pl/7,75399,23952854,rosjanie-chcieli-pomoc-assange-owi-w-ucieczce-z-wielkiej-brytanii.html

[63] https://www.nytimes.com/2016/09/01/world/europe/wikileaks-julian-assange-russia.html

[64] https://www.theguardian.com/news/2016/apr/07/putin-dismisses-panama-papers-as-an-attempt-to-destabilise-russia

[65] http://ronpaulinstitute.org/about-us/

[66] https://www.lewrockwell.com/about/

[67] https://original.antiwar.com/antiwar_staff/2019/07/05/justin-raimondo-rip-1951-2019-2/

[68] https://www.usnews.com/news/articles/2014/03/06/ron-paul-crimea-has-right-to-join-russia-obamas-sanctions-criminal; https://www.theguardian.com/world/2014/mar/15/ron-paul-crimea-russia-sanctions-act-of-war

[69] https://web.archive.org/web/20140814075502/http://blog.panampost.com/alexander-mccobin/2014/03/24/ron-paul-gets-it-wrong-when-he-speaks-about-secession-and-crimea/

[70] W zasadzie pojawiały się informacje, że rzekomo rząd Stanów Zjednoczonych wydał ponad 5 mld dolarów na Euromajdan. Jednakże w rzeczywistości kwota ta dotyczyła wydatków poniesionych od 1992 r. do 2013 r. i obejmowała wydatki na m.in. wsparcie ds. wojny z narkotykami, wsparcie dla rządów prawa, pomoc humanitarną i pomoc gospodarczą.

Więcej: https://www.politifact.com/factchecks/2014/mar/19/facebook-posts/unitedstates-spent-5-billion-ukraine-anti-governm/;  https://www.thedailybeast.com/ron-paul-is-supporting-russias-illegal-occupation-of-crimea

[71] http://ronpaulinstitute.org/archives/featured-articles/2014/july/24/ron-paul-whats-so-bad-about-a-split-up-ukraine.aspx?

[72] https://www.businessinsider.com/ron-paul-defends-russia-after-malaysian-plane-crash-2014-7?IR=T

[73] https://www.rt.com/trends/ron-paul-us-politics/

[74] http://ronpaulinstitute.org/archives/featured-articles/2014/january/23/ukrainian-opposition-and-the-west-%E2%80%98playing-with-fire-siding-with-extreme-nationalists.aspx; http://ronpaulinstitute.org/archives/featured-articles/2014/january/22/-radicals-in-riots-euromaidan-failed-to-separate-from-neo-nazis-.aspx

[75] https://anton-shekhovtsov.blogspot.com/2014/02/pro-russian-network-behind-anti.html?

[76] https://ukraineatwar.blogspot.com/2014/08/rpi-executive-director-daniel-mcadams.html; http://ronpaulinstitute.org/archives/peace-and-prosperity/2014/march/11/geoffrey-pyatt-the-outlaw-as-sheriff.aspx; http://www.ronpaulinstitute.org/archives/neocon-watch/2014/march/26/did-students-for-liberty-leader-really-attack-ron-paul/

[77] https://www.lewrockwell.com/2015/03/michael-s-rozeff/what-russian-aggression-in-ukraine/; https://www.lewrockwell.com/2019/11/no_author/ukraine-for-dummies/; https://www.lewrockwell.com/2015/04/ron-paul/us-sends-troops-to-ukraine/; https://www.lewrockwell.com/2015/07/russia-today/was-there-a-2nd-aircraft-in-the-mh-17-disaster/; https://www.lewrockwell.com/2018/01/no_author/ukraine-libya-syria-and-now-iran-we-have-seen-this-song-and-dance-before/

[78] https://www.reuters.com/article/film-iron-man-china-idINDEE93T05P20130430

[79] https://www.cnet.com/features/marvel-is-censoring-films-for-china-and-you-probably-didnt-even-notice/; https://www.hollywoodreporter.com/news/hollywood-is-increasingly-normalizing-censorship-china-report-finds-1305935

[80] https://wyborcza.pl/7,75399,25917992,zachod-oskarza-chiny-o-pandemie-pekin-odpowiada-animacja.html

[81] https://www.theverge.com/2019/10/8/20904308/hearthstone-player-blitzchung-hong-kong-protesters-ban-blizzard

[82] https://www.forbes.com/sites/kenrapoza/2020/08/21/ivy-league-schools-self-censor-for-china/#23e86ae814a5

[83] https://www.telegraph.co.uk/finance/economics/11511653/Isolated-Greece-pivots-east-to-Russia-China-and-Iran.-But-will-it-work.html

[84] https://edition.cnn.com/2020/02/04/investing/china-markets-coronavirus/index.html

[85] https://www.forbes.com/sites/kenrapoza/2020/04/18/watch-out-for-china-buying-spree-nato-warns/#4e72ed0a1758

[86] https://hbr.org/2011/04/the-globe-how-china-reset-its-global-acquisition-agenda; https://www.businessinsider.com/china-is-buying-a-lot-of-foreign-companies-2016-2?IR=T; https://justthenews.com/world/asia/made-china-owned-china-20-deals-show-how-china-gobbling-us-assets; https://chinaobservers.eu/how-china-is-buying-influence-in-europe/

[87] https://foreignpolicy.com/2020/04/15/china-is-bargain-hunting-and-western-security-is-at-risk/.

[88] https://www.industryweek.com/the-economy/article/22024894/should-we-allow-the-chinese-to-buy-any-us-company-they-want; https://variety.com/2020/biz/asia/china-tencent-music-buying-stakes-in-universal-warner-1234644387/

[89] https://www.bruegel.org/2019/07/chinas-investment-in-africa-what-the-data-really-says-and-the-implications-for-europe/; https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2010/05/the-next-empire/308018/; https://qz.com/africa/1825914/chinas-investment-in-africa-more-influential-than-uk-france/; https://www.cgdev.org/blog/what-does-chinas-investment-africa-mean-europe

[90] https://www.forbes.com/sites/kenrapoza/2020/04/18/watch-out-for-china-buying-spree-nato-warns/#4e72ed0a1758

[91] https://www.wionews.com/world/tiktok-an-entertainment-platform-or-chinese-propaganda-company-299518

[92] https://www.theguardian.com/technology/2019/nov/27/tiktok-makeup-tutorial-conceals-call-to-action-on-chinas-treatment-of-uighurs

[93] https://www.scmp.com/abacus/culture/article/3029515/china-tiktok-another-tool-government-spread-its-message

[94] https://www.businessinsider.com/tiktok-parent-company-bytedance-spreads-chinese-propaganda-report-2019-11?IR=T

[95] http://wenku.baidu.com/view/3b7190f79e31433239689307.html

[96] https://www.vaticannews.va/pl/swiat/news/2019-09/chiny-instytut-konfucjusza-propaganda.html

[97] https://www.abc.net.au/news/2018-12-22/why-pandas-are-part-of-chinas-diplomatic-strategies/10630298

[98] https://www.ft.com/content/8a04a532-be92-11e7-9836-b25f8adaa111; http://www.chinauncensored.tv/panda-propaganda/

[99] https://pism.pl/publikacje/Dezinformacja_Chin_i_Rosji_w_trakcie_pandemii_COVID19

[100] https://wyborcza.pl/7,75399,25791687,w-chinach-korowirus-slabnie-ale-nasila-sie-propaganda-sukcesu.html

[101] https://wyborcza.pl/7,75399,26006015,sledztwo-ap-chiny-ukrywaly-kluczowe-informacje-o-nowym-koronawirusie.html

[102] https://wyborcza.pl/7,75399,25832180,who-tajwan-o-chinach-juz-mowilismy-bulwersujacy-wywiad-wicedyrektora.html

[103] https://www.dw.com/en/what-influence-does-china-have-over-the-who/a-53161220

[104] https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-07-22/pompeo-tells-u-k-mps-china-bought-who-chief-tedros; https://theprint.in/opinion/who-and-china-tedros-past-worrying-how-india-fell-for-it/400945/

[105] https://www.heritage.org/asia/commentary/western-media-falls-chinas-propaganda-trap

[106] https://www.bankier.pl/wiadomosc/Koronawirus-ofensywa-propagandowa-Pekinu-7841497.html

[107] https://wyborcza.pl/7,75399,25917992,zachod-oskarza-chiny-o-pandemie-pekin-odpowiada-animacja.html?f

[108] https://wpolityce.pl/polityka/497185-dyplomacja-maseczkowa-chin-poniosla-kleske

[109] https://kulturaliberalna.pl/2019/09/04/chinska-propaganda-protesty-hongkongu/

[110] https://pism.pl/publikacje/Dezinformacja_Chin_i_Rosji_w_trakcie_pandemii_COVID19; https://foreignpolicy.com/2020/04/08/china-serbia-aleksander-vucic-xi-jinping-coronavirus/

[111] https://wyborcza.pl/7,75399,25912084,wszystkie-chinskie-klamstwa-o-koronawirusie-le-figaro.html

[112] https://www.niemanlab.org/2017/05/republicans-seem-more-susceptible-to-fake-news-than-democrats-but-liberals-dont-feel-too-comfy-yet/; https://www.colorado.edu/today/2020/06/17/who-shares-most-fake-news-new-study-sheds-light

Jeśli spodobał Ci się powyższy tekst to zapraszam do obserwowania mojego fanpage’u, gdzie będą informacje nt. dalszych publikacji!